Abstrak
Tradisi
nyadran utawa bersih desa ing dhusun Gilis Kabupaten Sragen.
Indah Pratiwi
Puspitasari
Bersih
desa yaiku tradhisi turun temurun ing kebudayaan masyarakat. Ing Jawa khususe,
ritual bersih desa wis dilakukake berabad-abad suwene. Ritual bersih dhesa ing
jawa yaiku wujud bersatune manungsa karo alam. Ritual Bersih Desa bisa
didefinisikake wujud rasa syukur warga desa amarga berkah sing diwenehake Gusti
Allah marang masyarakat dhesa, saka asil panen, kesehatan, lan kesejahteraan
sing wis dientukake sasuwene setaun lan uga dadi permohonan marang Kang Maha Kuwasa
kanggo keslametan lan kesejahteraan warga dhesa kanggo setaun mengarep.
Kata kunci :
tradisi ; nyadran
A.
Pendahuluan
Latar Belakang
Ora sadhar
akeh sing wis ngalekake kearifan lokal sing ngembang ing panguripan masyarakat
sing wis bertahan kanthi abad-abad suwene. Kabeh bakal ilang kanthi baka sithik
namung ing itungan taun sawise ngalami gempuran budaya asing sing kuat.
Yen
didhelok saka kamus Inggris – Indonesia, dadi pengertian kearifan lokal kuwi
ana 2 tembung, yaiku kearifan (wisdom) lan lokal (local). Local sing artine
setempat, uga wisdom padha karo kewicaksanaan. Mangkono iku bisa dipahami,
pengertian kearifan lokal yaiku gagasan-gagasan utawa nilai-nilai,
pandangan-pandangan satempat utawa (lokal) sing sifate wicaksana, kebak
kewicaksanaan, nduweni nilai kang apik sing ketanem lan dieluni anggota
masyarakate. Salah siji bentuk kawicaksanaan lokal sing sasuwene iki ngembang
berabad-abad ing masyarakat Jawa yaiku budaya Bersih Dhesa. Tulisan iki
dikarepake bisa nyadharake maneh pentinge jaga kawicaksanaan lokal warisan para
leluhur.
Rumusan Masalah
Kabupaten Sragen yaiku salah siji kaabupaten ing
propinsi Jawa Tengah. Secara geografis Kabupaten Sragen ana ing perbatasan
antarane Jawa Tengah lan Jawa Timur. Bates-bates
wilayah Kabupaten Sragen:
Sebelah
Wetan Kabupaten Ngawi (propinsi
Jawa Timur)
Sebelah
Kulon Kabupaten Boyolali
Sebelah
Kidul Kabupaten
Karanganyar
Sebelah
Lor Kabupaten Grobogan
Luas wilayah Kabupaten Sragen yaiku 941,55 km2
sing dibagi ing 20 kecamatan, 8 kalurahan, lan 200 dhesa. Secara fisiologis,
wilayah Kabupaten Sragen dibagi :
40.037,93 Ha(42,52%)
|
Lahan basah(sawah)
|
54.117,88 Ha(57,48%)
|
Lahan kering
|
Kabupaten
Sragen manggon ing: 7 º 15 LS dan 7 º 30 LS 110 º 45
BT dan 111 º 10 BT
Wilayah Kabupaten Sragen ana ing dataran sing dhuwure rata-rata 109 M ing nduwur permukaan laut.
Sragen nduweni iklim tropis karo suhu padinan sing kira-kira 19-31 º C. Curah
udan rata-rata ing ngisor 3000mm per taun karo dina udan ing ngisor 150 dina
per taun.
Jumlah penduduk
Sragen berdasarke data taun 2005 sejumlah 865.417 jiwa, terdiri saka 427.253
penduduk pria lan 438.164 penduduk wanita. Kepadetan penduduk rata-rata 919
jiwa/km2.
Luas Wilayah : 94.155 Ha
Luas Sawah : 40.129 Ha
Lemah Garing : 54.026 Ha
Luas Sawah : 40.129 Ha
Lemah Garing : 54.026 Ha
Lan
dibagi dadi 2 bagian, yaiku :
a.
Sebelah Kidul Bengawan Solo :
-
Luas Wilayah :
32.760 ha (34,79 %)
-
Lemah Sawah : 22.027 ha (54,85 %)
(9 Kec. 88 Desa & Kelurahan)
(9 Kec. 88 Desa & Kelurahan)
b.
Sebelah Lor Bengawan Solo :
-
Luas Wilayah :
61.395 ha (65,21 %)
-
Lemah Sawah :
18.102 ha (45,15 %)
(11 Kec. 120 Desa)
(11 Kec. 120 Desa)
Pembagian
administratif
Kecamatan:
yaiku pembagiyan wilayah administratif ing Indonesia ing ngisor kabupaten utawa
kota. Kecamatan terdiri saka dhesa-dhesa utawa kelurahan-kelurahan.
Kabupaten
Sragen terdiri saka 20 kecamatan, sing dibagi meneh saka sejumlah 208 dhesa lan
kelurahan. Pusat pemerintahan ana ing Kecamatan Sragen.
Kahanan Alam ing Kabupaten Sragen nduweni relief sing
maneka warna, ana dhaerah pegunungan kapur sing mbenthang saka wetan menyang kulon manggon ing sebelah
lor bengawan Solo lan dataran rendah sing kesebar ing kabeh Kabupaten Sragen,
karo jenis lemah : gromusol, alluvial, regosol, latosol danmediteran.
Klimatologi Kabupaten Sragen nduweni iklim tropis lan
temperatur sedengan karo cruah udan rata-rata ing ngisor 3.000
mm/taun lan dina udan sing rata-ratane ing ngisor 150 dina/taun.
• Luas wilayah Kecamatan Tangen yaiku 5.513 Ha,
terdiri saka 7 Desa, 80 Dukuh, 164 RT.
• Jumlah penduduk akhir Juni 2007 yaiku 27.777 jiwa ( L : 13.696 dan P : 14.081).
• Jumlah penduduk akhir Juni 2007 yaiku 27.777 jiwa ( L : 13.696 dan P : 14.081).
Kecamatan Tangen manggon ing sebelah lor ibukota
Kabupaten Sragen, jarake 16 Km saka ibukota Kabupaten Sragen lan 45 Km saka
Kota Solo, lan ana ing 196 m ing dhuwur permukaan banyu laut.
Landasan Teoritis
Tradisi
Tradisi menurut Kamus Besar Bahasa Indonesia (KBBI) yaiku adat
kebiasaan turun-temurun (saka nenek moyang) sing iseh dijalanke ing masyarakat.
Tradisi (Bahasa Latin: traditio,
"diterusake") utawa kebiasaan,
ing pengertian sing paling sederhana yaiku sesuatu sing wis dilakukake kanggo
wis suwe lan dadi bagian saka kauripan suwatu kelompok masyarakat, biasane saka suwatu negara, kebudayaan, wektu,
utawa agama sing padha. Hal sing paling mendasar
saka tradisi yaiku eneke informasi sing diterusake saka generasi
menyang generasi kanthi tertulis utawa (paling sering) lisan, amarga tanpa
anane iki, suwatu tradisi bisa punah.
Nyadran
Bersih
desa yaiku tradhisi turun temurun ing kebudayaan masyarakat. Ing Jawa khususe,
ritual bersih desa wis dilakukake berabad-abad suwene. Ritual bersih dhesa ing
jawa yaiku wujud bersatune manungsa karo alam. Ritual Bersih Desa bisa
didefinisikake wujud rasa syukur warga desa amarga berkah sing diwenehake Gusti
Allah marang masyarakat dhesa, saka asil panen, kesehatan, lan kesejahteraan
sing wis dientukake sasuwene setaun lan uga dadi permohonan marang Kang Maha Kuwasa
kanggo keslametan lan kesejahteraan warga dhesa kanggo setaun mengarep.
B.
Metode
Observasi
Metode sing digunakake yaiku metode wawancara. Ana uga babagan sing
ditakokake yaiku tentang prosesi tradisi nyadran atau bersih dhesa kuwi
dilakokake.
C.
Hasil
dan Pembahasan
Manungsa lan alam yaiku siji
kesatuan. Hubungan loro elemen iku, kaya ora bisa ucul siji karo liyane.
Hubungan simbiosis kelorone uga dadi keniscayaan. Nanging, ing perkembangan
manungsa modern, alam kaya dadi obyek kanggo neguhake lan nerusake kauripan
manungsa. Alam sing rusak, sampah ing ngendi-ngendi, ngimplikasi karo akehe
bencana alam sing mangan akeh korban jiwa.
Ing kene diperlukake kesadharan
ekologis manungsa kanggo paham karo alam. Manungsa sing sadhar peduli karo
alam. Sing menarik yaiku, masyarakat kita, biyen padha ngajeni alam. Babagan
iki kebukti saka eneke ritual bersih dhesa, sing dadi bentuk utawa wujud
penghormatan manungsa marang alam.
Sing menarik, relasi kauripan
masyarakat jawa karo alam kebina bathet. Kauripan masyarakat jawa, bathet
hubungane karo alam kayata petani, peternak lan saliyane. Petani urip saka
alam. Para petani ngolah alam, kanggo ngasilake bahan panganan.
Banjur, kauripan sing selaras iki bisa
nguatake sensifitas spiritual. Masyarakat jawa pancen urip ing tengah maneka
simbolisme, sing dadi wujud spiritual. Kepercayaan karo sesuwatu “ing njaba”
manungsa iki sing munculake simbol-simbol sing mampu jaga relasi hubungan
manungsa karo alam. Salah sijine yaiku ritual bersih desa.
Ritual
Bersih Desa dhewe biasane dilaksanakake pisan saben setaun sawise panen teka
lan tradisi iki wis dilakukake kanthi turun-temurun saka jaman nenek moyang.

Gambar 1. Prosesi Nyadran
Ana uga tata cara tradisi nyadran antarane yaiku
:
1. Ritual Bersih Desa dhewe ana saka
maneka tahapan, diwiwiti karo kerja bakti ngresiki lingkungan sing dilakokake
kabeh warga dhusun Gilis saka mbenerake dalan utawa gang-gang, kalenan, pos
ronda supaya katon rapi lan resik. Saliyane kuwi biasane warga uga ngresiki
makam-makam sing dianggap kramat, utamane makam-makam leluhur, sosok utawa
tokoh sing pernah dadi panutan masyarakat setempat. Tujuan liya yaiku kanggo
ngresiki alangan utawa kesusahan sing ana (resik sukerta/sesuker) supaya
kauripan kabeh warga tenang lan tenteram.
2. Kegiatan iki banjur dilanjutake karo
persiapan upacara adat sing dilaksanakake kanggo wujud syukur lan permohonan
marang Tuhan YME amarga kesejahteraan lan kesehatan sing diwenehake marang warga
dhusun Gilis.
3. Kegiatan iki biasane diwenehi karo
kirab yaiku iring-iringan sing nganggo mlakune upacara adat nuju panggon sing
dianggep kramat lan uga digawa sesaji sing asale saka asil panen warga dhusun
Gilis sing disembahake marang leluhur sing adi simbol kesejahteraan sing diolehake
sasuwene setaun.
4. Ana uga sesaji sing dadi bagian saka
kegiyatan upacara adat iki bakal dibagikake utawa direbutake marang warga
dhusun Gilis sing percaya yen sesaji kuwi bisa nekakake berkah. Umume sesaji
sing digunakake kayata Sega Gurih, dadi persembahan kanggo para leluhur. Ingkung,
dadi lambang manungsa rikala isih bayi lan dadi lambang kepasrahan marang Sing Maha
Agung. Jajan Pasar, dadi lambang supaya masyarakat entuk berkah. Pisang Raja, dadi
lambang pangarepan supaya entuk kamulyan ing mangsa urip. Sega Ambengan, dadi
ungkapan syukur saka rejeki saka Sing Maha Agung. Jenang, arupa jenang abang
putih (lambang bapak lan ibu) lan jenang palang (penolak
marabahaya). Tumpeng, arupa tumpeng lanang (lambang Yang Maha
Agung) dan tumpeng wadon (lambang penghormatan pada leluhur) sing ukurane luwih
cilik.
5. Ritual Besih Desa iki ditutup karo
pegelaran kesenian, biasane yaiku wayang kulit sing lakon ceritane “Makukuhani”
utawa “Sri Mulih” utawa “Sri Boyong” sing ngisahake legenda Dewi Sri dadi
lambang kemakmuran supaya terus bersemayam ing dhesa tersebut. Nanging
pagelaran kesenian iki ing saben dhaerah bedha-bedha.
D.
Penutup
Simpulan
Berdasarke
uraian ing dhuwur bisa disimpulake yen manungsa lan alam yaiku siji kesatuan. Hubungan loro elemen iku,
kayata ora bisa ucul siji karo liyane. Hubungan simbiosis kelorone uga dadi
keniscayaan. Sing menarik yaiku, masyarakat kita, mbiyen ngajeni banget alam.
Babagan iki kebukti merga eneke ritual bersih dhesa, sing dadi bentuk utawa
wujud penghormatan manungsa marang alam.
Saran
Nanging, ing perkembangan manungsa
modern, alam kaya dadi obyek kanggo neguhake lan nerusake kauripan manungsa.
Alam sing rusak, sampah ing ngendi-ngendi, ngimplikasi karo akehe bencana alam
sing mangan akeh korban jiwa. Ing kene diperlukake kesadharan ekologis manungsa
kanggo paham karo alam. Manungsa sing sadhar peduli karo alam. Kita generasi
mudha kudu tetep nglestarikake tradhisi nyadran.
DAFTAR PUSTAKA
Tidak ada komentar:
Posting Komentar